شکیات نماز

[۱۵۶۶] [۱۵۶۷] [۱۵۶۸] [۱۵۶۹] [۱۵۷۰] [۱۵۷۱] [۱۵۷۲] [۱۵۷۳] [۱۵۷۴] [۱۵۷۵] [۱۵۷۶] [۱۵۷۷] [۱۵۷۸] [۱۵۷۹] [۱۵۸۰] [۱۵۸۱] [۱۵۸۲] [۱۵۸۳] [۱۵۸۴] [۱۵۸۵] [۱۵۸۶] [۱۵۸۷] [۱۵۸۸] [۱۵۸۹] [۱۵۹۰] [۱۵۹۱] [۱۵۹۲] [۱۵۹۳] [۱۵۹۴] [۱۵۹۵] [۱۵۹۶] [۱۵۹۷] [۱۵۹۸] [۱۵۹۹] [۱۶۰۰] [۱۶۰۱] [۱۶۰۲] [۱۶۰۳] [۱۶۰۴] [۱۶۰۵] [۱۶۰۶] [۱۶۰۷] [۱۶۰۸] [۱۶۰۹] [۱۶۱۰] [۱۶۱۱] [۱۶۱۲] [۱۶۱۳] [۱۶۱۴] [۱۶۱۵] [۱۶۱۶] [۱۶۱۷] [۱۶۱۸] [۱۶۱۹] [۱۶۲۰] [۱۶۲۱] [۱۶۲۲] [۱۶۲۳] [۱۶۲۴] [۱۶۲۵] [۱۶۲۶] [۱۶۲۷] [۱۶۲۸] [۱۶۲۹] [۱۶۳۰]

شکّیات نماز

قبل از بیان احکام شک‌‌های نماز، تعریف شک و گمان به عنوان مقدّمه ذکر می‌‌شود:

«شک»، عبارت است از اینکه فرد بین دو یا چند طرف قضیّه، به‌طور مساوی و برابر تردید داشته باشد؛ مثل اینکه تردید داشته باشد که در رکعت دوّم است یا سوّم و هر دو طرف برای او مساوی باشد و نتواند یک طرف را بر دیگری ترجیح دهد.

«گمان»، عبارت است از اینکه فرد بین دو یا چند طرف قضیّه تردید داشته باشد؛ ولی احتمال یک طرف نسبت به موارد دیگر، بیشتر باشد؛ مثل اینکه (‌۳۰) درصد احتمال بدهد که در رکعت سوّم است و (‌۷۰) درصد احتمال بدهد که در رکعت چهارم است که احتمال قوی‌تر (۷۰‌ درصد)، در اینجا گمان یا ظنّ نامیده می‌‌شود.^[۱]

شک‌های نماز چند نوع است:

۱. شک‌هایی که نماز را باطل می‌کند (هشت مورد)؛

۲. شک‌‌هایی که نباید به آنها اعتنا کرد (شش مورد)؛

۳. شک‌‌های صحیح که اگر نمازگزار بر طبق احکامی که ذکر خواهد شد، عمل نماید، نمازش صحیح خواهد بود (یازده مورد). بنابراین، مجموع شک‌های نماز «بیست و پنج» مورد می‌‌باشد.

شایان ذکر است، شک‌های باطل کننده و شک‌های صحیح همگی در مورد رکعت‌های نماز است و شک‌هایی که نباید به آنها اعتنا کرد، شامل شک در رکعت‌ها و غیر رکعت‌ها می‌باشد.

ج۱، مسئله ۱۵۶۶ . هنگامی که شکّی در رکعات نماز ایجاد می‌‌شود، چه شک از اقسام شک‌های باطل کننده باشد و چه از اقسام شک‌های صحیح، نمازگزار نمی‌‌تواند فوراً به احکام آن شک عمل نماید؛ بلکه لازم است قدری فکر کند تا در صورتی‌ که به گمان یا اطمینان دست پیدا نمود، بر طبق آن عمل کند و چنانچه به نتیجه‌‌ای نرسید و همچنان در شکّ خود باقی ماند، در این صورت به احکام شکّیات عمل نماید.

شک‌های باطل کننده

ج۱، مسئله ۱۵۶۷ . شک‌هایی که نماز را باطل میکند از این قرار است:

اوّل: شک در شمارۀ رکعت‌های نماز دو رکعتی واجب؛ مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شک در شمارۀ رکعت‌های نماز مستحب و نماز احتیاط، نماز را باطل نمیکند.

دوّم: شک در شمارۀ رکعت‌های نماز سه رکعتی.

سوّم: آنکه فرد در نماز چهار رکعتی، شک کند یک رکعت خوانده یا بیشتر.

چهارم: آنکه در نماز چهار رکعتی قبل از وارد شدن به سجدۀ دوّم، شک کند دو رکعت خوانده یا بیشتر.

پنجم: شک بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از پنج.

ششم: شک بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش.

هفتم: شک در رکعت‌های نماز، طوری که فرد اصلاً نداند چند رکعت خوانده است؛ (البتّه این شک در حقیقت مورد مستقلّی نیست، بلکه جزء موارد دیگر مثل شک بین یک رکعت و بیشتر می‌باشد).

هشتم: شک بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش، به تفصیلی که خواهد آمد.

ج۱، مسئله ۱۵۶۸ . اگر یکی از شک‌های باطل کننده برای انسان پیش آید، نمازگزار می‌تواند پس از به دست نیامدن نتیجه و پابرجا شدن شک، نماز را به هم بزند، هرچند بنابر احتیاط مستحب، پس از آنکه شکّ او پابرجا شد، نماز را به هم نزند، بلکه به قدری فکر کند که صورت نماز به هم بخورد یا از پیدا شدن یقین یا گمان ناامید شود.

شک‌هایی که نباید به آنها اعتنا کرد

ج۱، مسئله ۱۵۶۹ . شک‌هایی که نباید به آنها اعتنا کرد از این قرار است:

اوّل: شک در چیزی که محلّ به‌جا آوردن آن گذشته است، مثل آنکه در رکوع شک کند که حمد را خوانده یا نه.

دوّم: شک بعد از سلام نماز.

سوّم: شک بعد از گذشتن وقت نماز.

چهارم: شکّ کثیر الشک، یعنی کسی که زیاد شک میکند.

پنجم: شکّ امام در شمارۀ رکعت‌های نماز در صورتی که مأموم شمارۀ آنها را بداند. همچنین، شکّ مأموم در صورتی که امام شمارۀ رکعت‌های نماز را بداند.

ششم: شک در نمازهای مستحبّی و نماز احتیاط.

۱. شک در چیزی که محلّ آن گذشته است

ج۱، مسئله ۱۵۷۰ . اگر انسان در بین نماز شک کند که یکی از کارهای واجب آن را انجام داده یا نه، مثلاً شک کند که حمد خوانده یا نه، چنانچه مشغول کاری باشد که بین آن کار و کار قبلی، ترتیب شرعی است (طوری که چنانچه آن کار قبلی را عمداً ترک کرده باشد، شرعاً نباید مشغول این کار شود)، به شک خود اعتنا نکند (این شک، شک بعد از محل است). بنابراین، اگر نمازگزار در حال خواندن سوره، شک کند حمد را خوانده یا نه، در این حال به شکّش اعتنا نمی‌‌کند و در مورد این حکم، فرقی نیست که عمل بعد، جزء واجب یا مستحب یا مقدّمه باشد؛

امّا اگر نمازگزار وارد عمل بعد نشده (و به اصطلاح در محلّ است)، باید آنچه را که در انجام آن شک کرده، به‌جا آورد؛ مثلاً اگر شک کند که حمد را خوانده یا نه، در حالی که هنوز مشغول خواندن سوره نشده است، باید حمد را بخواند.

همچنین، اگر وارد عمل بعد شده، ولی بین عمل بعد و جزء مشکوک قبلی، ترتیب شرعی نیست، باید آنچه را که در انجام آن شک کرده به‌جا آورد، مثلاً اگر در سجده مشغول گفتن ذکر شریف صلوات است و شک می‌‌کند که ذکر واجب سجده را گفته یا نه، باید به شکّش اعتنا کرده و ذکر واجب سجده را بگوید، زیرا در سجده مستحب است قبل یا بعد از ذکر واجب سجده، صلوات بفرستد و بین ذکر سجده و صلوات، ترتیب شرعی نیست.

آنچه در این مسأله ذکر شد، در همۀ نمازها جاری است و شامل نماز واجب و نماز مستحب، نماز ادا و نماز قضا، نماز یومیّه و نماز آیات و مانند آن می‌‌شود.

ج۱، مسئله ۱۵۷۱ . کسی که در گفتن تکبیرة الاحرام شک دارد در حالی که مشغول گفتن «أَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم» یا خواندن قرائت است، نباید به شکّ خود اعتنا نماید.

ج۱، مسئله ۱۵۷۲ . اگر هنگام قرائت حمد و سوره در بین خواندن آیه‌ای شک کند که آیۀ قبل را خوانده یا نه، یا وقتی که آخر آیه را میخواند شک کند که اوّل آن را خوانده یا نه، به شکّ خود اعتنا نکند.

ج۱، مسئله ۱۵۷۳ . اگر نمازگزار در حال رفتن به سمت رکوع شک نماید که حمد و سوره یا سورۀ تنها را خوانده یا نه، به شکّش اعتنا نکند. همچنین، اگر در حال خواندن قنوت در رکعت دوّم شک نماید حمد و سوره یا سوره را خوانده یا نه، به شکّ خود اعتنا ننماید.

ج۱، مسئله ۱۵۷۴ . اگر بعد از رکوع یا سجود شک کند که کارهای واجب آن، مانند ذکر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نکند.^[۲]

ج۱، مسئله ۱۵۷۵ . اگر نمازگزار در حالی که به سمت سجده می‌رود شک کند که رکوع کرده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نکند. همچنین اگر در حالی که به سمت سجده می‌رود شک کند که بعد از رکوع ایستاده یا نه، به شکّ خود اعتنا نکند.^[۳]

ج۱، مسئله ۱۵۷۶ . اگر نمازگزار شک کند یک سجده انجام داده یا دو سجده، در صورتی که در محل است و وارد عمل بعد نشده، باید یک سجدۀ دیگر انجام دهد؛

امّا اگر شک، بعد از وارد شدن در عمل بعد باشد و بین عمل بعد و جزء مشکوک قبلی، ترتیب شرعی باشد، مثل اینکه مشغول خواندن تشهّد شده است یا در حال برخاستن برای رکعت بعد است، در این صورت به شکّ خود اعتنا نکند و نماز را ادامه دهد.

ج۱، مسئله ۱۵۷۷ . اگر در حال برخاستن شک کند که سجده یا تشهّد را به‌جا آورده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نکند.

ج۱، مسئله ۱۵۷۸ . اگر نمازگزار در حالی که مشغول گفتن صلوات تشهّد است، در گفتن یا نگفتن شهادتین تشهّد شک کند، به شکّ خود اعتنا نکند. همچنین، اگر در حالی که مشغول گفتن سلام است، در خواندن یا نخواندن تشهّد یا قسمتی از آن شک کند، به شک خویش اعتنا ننماید.

ج۱، مسئله ۱۵۷۹ . اگر نمازگزار شک کند که سلام نماز را گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا عملی که با نماز سازگاری ندارد انجام داده، باید به شکّ خود اعتنا نکند و اگر قبل از اینها شک کند، باید سلام را بگوید و اگر بعد از تمام شدن سلام، شک کند که سلام را درست گفته یا نه، به شکّ خود اعتنا نکند، هرچند مشغول عمل دیگری نشده باشد.

ج۱، مسئله ۱۵۸۰ . اگر نمازگزار در بین نماز شک در نیّت نماز کند، چنانچه می‌داند فعلاً نیّت نماز دارد و شکّ او نسبت به اجزای قبلی است، به شکّ خود اعتنا نکرده و نمازش را ادامه دهد. به عنوان مثال، کسی که شک در نیّت نماز صبح کرده، در حالی که در رکوع است و می‌داند رکوع را به نیّت نماز صبح انجام داده است، در این حال نمازش را ادامه داده و صحیح است.

ج۱، مسئله ۱۵۸۱ . کسی که نشسته یا خوابیده نماز میخواند، اگر موقعی که حمد یا تسبیحات میخواند شک کند که سجده یا تشهّد را به‌جا آورده یا نه، باید به شکّ خود اعتنا نکند و اگر پیش از آنکه مشغول حمد یا تسبیحات شود، شک کند که سجده یا تشهّد را به‌جا آورده یا نه، باید به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۱۵۸۲ . اگر فرد نمازگزار شک کند که یکی از رکن‌های نماز را به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول کاری که بعد از آن است نشده، باید آن را به‌جا آورد؛ مثلاً اگر پیش از خواندن تشهّد شک کند که دو سجده را به‌جا آورده یا نه، باید به‌جا آورد و چنانچه بعد یادش بیاید که آن رکن را به‌جا آورده، چون رکن زیاد شده، نمازش – بنابر احتیاط لازم – باطل است.

ج۱، مسئله ۱۵۸۳ . اگر فرد شک کند عملی را که رکن نیست به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول کاری که بعد از آن است نشده، باید آن رابجا آورد؛ مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شک کند که حمد را خوانده یا نه، باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید که آن را به‌جا آورده بود، چون رکن زیاد نشده، نمازش صحیح است.

ج۱، مسئله ۱۵۸۴ . اگر فرد شک کند که رکنی را به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول کاری که بعد از آن است شده باشد، باید به شکّ خود اعتنا نکند؛ مثلاً مشغول تشهّد است و شک می‌‌کند که دو سجده را به‌جا آورده یا نه و چنانچه بعداً یادش بیاید که آن رکن را به‌جا نیاورده، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده، باید آن را و آنچه بعد از آن است را به‌جا آورد؛ ولی اگر مشغول رکن بعد شده، نمازش بنابر احتیاط لازم باطل است.

به عنوان مثال، اگر قبل از رکوع رکعت بعد یادش بیاید که دو سجده را به‌جا نیاورده است، باید دو سجده و آنچه بعد از آن است را به‌جا آورد و اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید، نمازش چنان که ذکر شد، باطل است.

ج۱، مسئله ۱۵۸۵ . اگر نمازگزار شک کند عملی را که رکن نیست به‌جا آورده یا نه، چنانچه مشغول کاری که بعد از آن است شده باشد، به شکّ خود اعتنا نکند، مثلاً موقعی که مشغول خواندن سوره است، شک کند که حمد را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند و اگر بعد یادش بیاید که آن را به‌جا نیاورده، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده، باید آن را و آن چه بعد از آن است را به‌جا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده، نمازش صحیح است.

بنابراین، اگر نمازگزار مثلاً در قنوت نماز واجب، یادش بیاید که حمد را نخوانده، باید حمد و سوره^[۴] را بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید، نمازش صحیح است.

۲. شک بعد از سلام

ج۱، مسئله ۱۵۸۶ . اگر نمازگزار بعد از سلام نماز شک کند نماز را به‌طور صحیح به‌جا آورده یا نه، خواه شک مربوط به عدد رکعت‌های نماز باشد، یا شرایط نماز مانند قبله و طهارت، یا اجزای نماز مانند رکوع و سجود، به شکّ خود اعتنا نمی‌کند. بنابراین، اگر نمازگزار بعد از سلام نماز، شک کند رکوع کرده یا نه، یا شک کند رو به قبله نماز خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

همچنین، اگر نمازگزار بعد از سلام نماز مغرب شک کند سه رکعت نماز خوانده یا چهار رکعت، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت، به شکّ خود اعتنا نکند؛

ولی اگر نمازگزار بداند که نمازش کامل نیست و شکّ وی از شک‌هایی باشد که اگر در بین نماز پیش می‌آمد آن را باطل می‌کرد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار رکعتی، شک کند که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت، نمازش باطل است؛

امّا اگر بعد از سلام، شکّی برایش پیش آید که اگر در بین نماز بود، از شک‌های صحیح به حساب می‌آمد؛ مثلاً بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، در این صورت اگر از حالت نمازگزار خارج نشده یا کاری که عمدی یا سهوی آن مبطل نماز است انجام نداده، حکم بین نماز را دارد. بنابراین، می‌تواند بنا را بر سه گذاشته و یک رکعت دیگر به‌جا آورد، سپس نماز احتیاط خوانده و به سبب سلام بی‌جا، بنابر احتیاط واجب سجدۀ سهو به‌جا آورد.

۳. شک بعد از وقت

ج۱، مسئله ۱۵۸۷ . اگر فرد بعد از گذشتن وقت نماز، شک کند نماز خوانده یا نه، یا گمان کند که نخوانده، خواندن آن لازم نیست؛ ولی اگر پیش از گذشتن وقت شک کند که نماز خوانده یا نه، هرچند گمان کند که خوانده است، باید آن نماز را بخواند، مگر آنکه در این مورد وسواسی یا کثیر الشک باشد، که در این صورت به شکّش اعتنا نمی‌کند.

ج۱، مسئله ۱۵۸۸ . اگر انسان بعد از گذشتن وقت، شک کند نماز را درست خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

ج۱، مسئله ۱۵۸۹ . اگر فردی که نماز عصرش را نخوانده، در وقت مخصوص به نماز عصر شک نماید که نماز ظهر را خوانده یا نه، باید نماز عصر را بخواند و لازم نیست قضای نماز ظهر را انجام دهد؛

امّا اگر فردی در وقت مخصوص نماز عصر شک نماید که نماز ظهر و عصرش را خوانده است یا نه، باید نماز عصر را بخواند و بنابر احتیاط واجب، قضای نماز ظهر را نیز انجام دهد.

حکمی که در این مسأله ذکر شد، در مورد نماز مغرب و عشاء نیز جاری می‌شود.

ج۱، مسئله ۱۵۹۰ . اگر فرد بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار رکعت نماز خوانده، ولی نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر، باید چهار رکعت نماز قضا به نیّت نمازی که بر او واجب است (نیّت ما فی الذمّه) بخواند.

ج۱، مسئله ۱۵۹۱ . اگر فرد بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء، بداند تنها یک نماز خوانده، ولی نداند سه رکعتی خوانده یا چهار رکعتی، باید قضای نماز مغرب و عشاء، هر دو را بخواند.

۴. کثیر الشک (کسی که زیاد شک می‌کند)

ج۱، مسئله ۱۵۹۲ . «کثیر الشک» کسی است که زیاد شک می‌کند؛ یعنی وقتی که حال او را با حال کسانی که در وجود یا عدم وجود عوامل حواس‌پرتی همانند او هستند، مقایسه می‌‌کنیم، آن فرد بیشتر از معمول شک می‌کند.

ملاک در تشخیص کثیر الشک، عرف می‌‌باشد و کثیر الشک بودن، اختصاص به کسی که زیاد شک کردن عادت او باشد ندارد، بلکه کافی است که فرد در معرض عادت به زیادی شک باشد و از نمونه‌های کثیر الشک، به عنوان مثال دو مورد ذکر می‌شود:

الف. اگر شخص در حالات عادی، سه نماز پشت سر هم بر او نمی‌‌گذرد، مگر آنکه حدّاقل در یکی از آنها شک می‌کند و این حالت، دو مرتبۀ دیگر هم تکرار شود، در شکّ چهارم و بعد از آن، عرفاً عنوان کثیر الشک بر این فرد صدق می‌کند و باید طبق احکام کثیر الشک عمل نماید.

به عنوان مثال، اگر فردی در بین سه نماز صبح و ظهر و عصر، تنها در نماز صبح شک کند و در سه نماز بعد از آن یعنی نماز مغرب و عشاء و صبح روز آینده، در نماز مغرب شک ‌‌کند و در سه نماز ظهر و عصر و مغرب روز آینده، در نماز ظهر شک ‌‌کند، پس از آن اگر در نماز عشاء یا نماز صبح یا ظهر روز بعد از آن شک کند، کثیر‌ الشک محسوب می‌شود. بنابراین، به شکّ خویش اعتنا نمی‌‌کند.

ب. اگر شخص در حالات عادی، سه نماز معیّن مانند نماز صبح بر او نمی‌گذرد مگر آنکه حدّاقل در یکی از آنها شک می‌کند و این حالت، دو مرتبۀ دیگر هم تکرار شود، در شکّ چهارم و بعد از آن، عنوان کثیر الشک بر فرد مذکور عرفاً صدق می‌کند و به احکام کثیر الشک عمل می‌نماید.

به عنوان مثال، اگر فرد در تعداد رکعات یکی از سه نماز صبح روز شنبه تا دوشنبه شک نماید و باز این شک در یکی از سه نماز صبح روز سه‌شنبه تا پنج شنبۀ همان هفته پیش آید و پس از آن، شکّ مذکور در یکی از سه نماز صبح روز جمعه تا یک شنبۀ هفته بعد تکرار شود، پس از آن اگر در نماز صبح روزهای مثلاً دوشنبه یا سه‌شنبه یا چهارشنبه شک نماید، به شکّ خود اعتنا نمی‌کند.

ج۱، مسئله ۱۵۹۳ . اگر کسی در یک نماز سه بار شک کند یا در سه نماز پشت سر هم، در هر نماز یک بار شک کند، این مقدار برای کثیر الشک شدن کافی نیست؛ مگر اینکه این امر به اندازه‌‌ای ادامه پیدا کند و شک تکرار شود که عرف او را کثیر الشک محسوب نماید.

ج۱، مسئله ۱۵۹۴ . کثیر الشک در مبحث وضو، غسل و تیمّم، همانند کثیر الشک در مبحث نماز است؛

بنابراین، اگر شخص در حالات عادی، سه وضو بر او نمی‌گذرد، مگر آنکه در یکی از آنها شک می‌کند، مثلاً در مسح سر شک می‌کند که آن را انجام داده یا نه و این حالت، دو مرتبۀ دیگر هم تکرار شود، در شکّ چهارم و بعد از آن، عنوان کثیر الشک بر این فرد صدق می‌کند و به احکام کثیر الشک در وضو عمل می‌نماید؛ یعنی به شکّ خود اعتنا نکرده و بنا می‌گذارد که مسح سر را انجام داده است؛ امّا اگر بعداً معلوم شود که مسح سر را انجام نداده، وضویش باطل بوده و نماز واجبی را که با آن خوانده، باید در وقت دوباره خوانده و اگر وقت گذشته قضا نماید.

ج۱، مسئله ۱۵۹۵ . کثیر الشک اگر در به‌جا آوردن جزئی از اجزای نماز شک کند، باید بنا بگذارد که آن را به‌جا آورده؛ مثلاً اگر شک کند که رکوع کرده یا نه، باید بنا بگذارد که رکوع کرده است، هرچند در محل باشد و اگر در به‌جا آوردن چیزی شک کند که نماز را باطل می‌کند، مثل اینکه شک کند که نماز صبح را دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بنا را بر دو رکعت می‌گذارد و نمازش صحیح است، هرچند هنوز سلام نماز را نداده باشد.

ج۱، مسئله ۱۵۹۶ . کسی که در یک مورد نماز زیاد شک می‌کند، طوری که زیادی شک، تنها مخصوص آن مورد محسوب شود، فقط در همان مورد، احکام کثیر الشک برای او جاری می‌شود و در سایر موارد، کثیر الشک محسوب نمی‌‌شود. بنابراین، چنانچه در موارد دیگر نماز شک کند، باید به دستور آن عمل نماید؛

مثلاً کسی که زیادی شکّ او در این است که سجده کرده یا نه، اگر اتّفاقاً در به‌جا آوردن رکوع شک کند، باید به دستور آن رفتار نماید؛ یعنی اگر در محلّ است مثل اینکه ایستاده و هنوز به سمت سجده نرفته، باید رکوع را به‌جا آورد و اگر از محل گذشته، مثل اینکه به سجده رفته، به شکّش اعتنا نکند.

ج۱، مسئله ۱۵۹۷. . کسی که همیشه در نماز مخصوصی، مثلاً در نماز ظهر زیاد شک می‌کند، طوری که زیادی شک تنها مخصوص آن نماز محسوب شود، فقط در همان نماز، برای او احکام کثیر ‌الشک جاری می‌شود و در سایر نمازها، کثیر الشک محسوب نمی‌‌شود. بنابراین، اگر در نماز دیگری مثلاً در نماز عصر شک کند، باید به دستور شک رفتار نماید.

ج۱، مسئله ۱۵۹۸ . کسی که فقط وقتی در جای مخصوصی نماز می‌خواند، زیاد شک می‌کند به همان صورت که در مسأله قبل آمد، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شکّی برای او پیش آید، باید به دستور شک عمل نماید.

ج۱، مسئله ۱۵۹۹ . کسی که معنای کثیر الشک را می‌داند، اگر شک کند کثیر الشک شده یا نه، کثیر الشک محسوب نمی‌‌شود و باید به دستور شک عمل نماید و فردی که کثیر الشک است تا وقتی یقین یا اطمینان نکند به حال معمولی مردم برگشته، باید به شکّ خود اعتنا نکند.

ج۱، مسئله ۱۶۰۰ . بر کثیر الشک واجب نیست برای یادسپاری تعداد رکعات نماز یا کارهای آن، از مُهرهای مخصوصی که تعداد رکعات نماز یا تعداد سجده‌‌ها را نشان می‌‌دهد یا از تسبیح یا انگشتر یا وسیلۀ دیگری که نمازگزار با آن می‌‌تواند تعداد رکعات یا کارهای نماز را حفظ نماید، استفاده کند، هرچند این کار مطابق با احتیاط مستحب است.

ج۱، مسئله ۱۶۰۱ . کسی که زیاد شک می‌کند، اگر شک کند رکنی را به‌جا آورده یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن را به‌جا نیاورده، چنانچه مشغول رکن بعد نشده، باید آن رکن و آنچه را بعد از آن است، به‌جا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده، نمازش بنابر احتیاط واجب باطل است؛

مثلاً اگر شک کند رکوع کرده یا نه و اعتنا نکند، چنانچه پیش از سجدۀ دوّم یادش بیاید که رکوع نکرده، باید برگردد و رکوع کند و اگر در سجدۀ دوّم یادش بیاید، نمازش بنابر احتیاط واجب باطل است.

ج۱، مسئله ۱۶۰۲ . کسی که زیاد شک می‌کند، اگر شک کند چیزی را که رکن نیست به‌جا آورده یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن را به‌جا نیاورده، چنانچه از محلّ به‌جا آوردن آن نگذشته،^[۵] باید آن را و آنچه را بعد از آن است، به‌جا آورد و اگر از محلّ آن گذشته، نمازش صحیح است؛

مثلاً اگر در نماز واجب شک کند که حمد خوانده یا نه و اعتنا نکند، چنانچه در قنوت یادش بیاید که حمد نخوانده، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید، نمازش صحیح است و آن را ادامه می‌‌دهد.

۵. شکّ امام و مأموم

ج۱، مسئله ۱۶۰۳ . اگر امام جماعت در شمارۀ رکعت‌‌های نماز شک کند، مثلاً شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، چنانچه مأموم یقین یا اطمینان یا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و به امام بفهماند چهار رکعت خوانده است، امام باید نماز را تمام کند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا اطمینان یا گمان داشته باشد که چند رکعت خوانده است و مأموم در شمارۀ رکعت‌‌های نماز شک کند، باید به شکّ خود اعتنا ننماید؛^[۶]

امّا اگر امام و مأموم، یکی گمان به عدد رکعات^[۷] و دیگری یقین یا اطمینان داشته باشد، باید هر کدام به وظیفۀ خویش در مورد تعداد رکعات نماز عمل نمایند؛

مثلاً اگر در نماز چهار رکعتی ظهر، مأموم گمان دارد رکعتی که در حال انجام آن است رکعت سوّم است و امام یقین دارد که رکعت چهارم است، بر مأموم واجب است رکعت مذکور را رکعت سوّم نمازش قرار دهد و یک رکعت دیگر بخواند و در این حال جایز نیست مأموم در تعداد رکعات به امام مراجعه نماید.

ج۱، مسئله ۱۶۰۴ . اگر یکی از امام یا مأموم در افعال نماز، مانند تعداد سجده‌ها شک نماید و دیگری یقین یا اطمینان نسبت به آن داشته باشد – با توضیحی که در ضمن مثال ذکر می‌شود – هر کدام که شک دارد به دیگری که یقین یا اطمینان دارد رجوع می‌نماید و به شکّ خود اعتنا نمی‌کند.

به عنوان مثال، مأمومی که می‌داند که در کارهای نماز از امام جماعت تبعیّت می‌کرده و تخلّف ننموده، اگر شک کند یک سجده انجام داده یا دو سجده، در حالی که امام جماعت یقین یا اطمینان به دو سجده دارد، نباید به شکّ خویش اعتنا کند؛ امّا اگر مأموم احتمال می‌دهد هرچند از روی غفلت، متابعت از امام را در سجده ترک کرده و مثلاً همان طور در سجدۀ اول باقی مانده تا آنکه امام وارد سجدۀ دوم شده، باید به شکّ خود اعتنا نماید.

شایان ذکر است، حکم مذکور در موردی که یکی از امام یا مأموم گمان^[۸] نسبت به برخی از افعال نماز مانند تعداد سجده‌ها دارد و دیگری یقین یا اطمینان دارد نیز، جاری می‌شود.

۶. شک در نماز مستحبی

ج۱، مسئله ۱۶۰۵ . یکی از شک‌هایی که به آن اعتنا نمی‌شود، شک در تعداد رکعات نماز مستحبی است که تفصیل احکام آن در فصل احکام نماز مستحبی، مسألۀ «۲۱۰۹»خواهد آمد.

شک‌های صحیح

ج۱، مسئله ۱۶۰۶ . یازده صورت است که اگر نمازگزار در شمارۀ رکعت‌‌های نماز چهار رکعتی شک کند، باید فکر نماید، پس چنانچه یقین یا اطمینان یا گمان به یک طرف پیدا کرد، بر طبق همان طرف عمل نماید و نماز را تمام کند، وگرنه چنانچه شک پابرجا گردید به دستورهایی که گفته خواهد شد عمل نماید؛

بعضی از این یازده مورد «شک‌های دو پایه‌ای» و بعضی از آنها «شک‌های سه پایه‌ای» هستند که در مسائل بعد به بیان آن پرداخته می‌شود:

مورد اوّل: شک بین دو و سه

ج۱، مسئله ۱۶۰۷ . اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجدۀ دوّم شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، باید بنا بگذارد که سه رکعت خوانده است و یک رکعت دیگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده به‌جا آورد و بنابر احتیاط واجب دو رکعت نشسته کافی نیست.

چنانچه این شک، قبل از وارد شدن به سجدۀ دوّم پیش آید، مثل حال ایستاده یا رکوع یا سجدۀ اوّل یا بین دو سجده، نماز باطل است.

مورد دوّم: شک بین دو وچهار

ج۱، مسئله ۱۶۰۸ . اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجدۀ دوّم، شک بین دو و چهار نماید، باید بنا بگذارد چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.

چنانچه این شک، قبل از وارد شدن به سجدۀ دوّم پیش آید – مثل حال ایستاده یا در رکوع یا در سجدۀ اوّل یا بین دو سجده – نماز باطل است.

مورد سوّم: شک بین سه و چهار

ج۱، مسئله ۱۶۰۹ . اگر نمازگزار شک بین سه و چهار نماید، در هر جای نماز باشد، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز مخیّر است یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نماز احتیاط نشسته به‌جا آورد، هرچند احتیاط مستحب است دو رکعت نماز احتیاط نشسته را انتخاب نماید.

مورد چهارم: شک بین سه و پنج در حال ایستاده

ج۱، مسئله ۱۶۱۰ . اگر نمازگزار شک بین سه و پنج، در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و در این حال به دستور شکّ دو و چهار عمل نماید؛ یعنی دو رکعت نماز احتیاط ایستاده به‌جا آورد؛

چنانچه این شک در رکوع یا بعد از رکوع یا در حال نشسته پیش آید، نماز باطل است.

مورد پنجم: شک بین چهار و پنج در حال ایستاده

ج۱، مسئله ۱۶۱۱ . اگر نمازگزار شک بین چهار و پنج در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و در این حال به دستور شکّ سه و چهار عمل نماید؛ یعنی مخیّر است یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نماز احتیاط نشسته به‌جا آورد، هرچند احتیاط مستحب است دو رکعت نماز احتیاط نشسته را انتخاب نماید.

مورد ششم: شک بین چهار و پنج در حال نشسته

ج۱، مسئله ۱۶۱۲ . اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجدۀ دوّم شک بین چهار و پنج نماید، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز سجدۀ سهو به‌جا آورد و به‌طور کلّی، این حکم در هر موردی که طرف کمتر شک چهار رکعت باشد، مثل شک بین چهار و شش نیز جاری است، آن‌چنان که خواهد آمد.

شایان ذکر است، چنانچه این شک در رکوع یا بعد از رکوع یا در سجدۀ اوّل یا بین دو سجده، قبل از وارد شدن به سجدۀ دوّم پیش آید، نماز باطل است.

مورد هفتم: شک بین چهار و شش در حال نشسته

ج۱، مسئله ۱۶۱۳ . اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجدۀ دوّم، شک بین چهار و شش نماید، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز سجدۀ سهو به‌جا آورد.

شایان ذکر است، چنانچه این شک در حال ایستاده یا در رکوع یا بعد از رکوع یا در سجده اوّل یا بین دو سجده، قبل از وارد شدن به سجدۀ دوّم پیش آید، نماز باطل است.

مورد هشتم: شک بین پنج و شش در حال ایستاده

ج۱، مسئله ۱۶۱۴ . اگر نمازگزار شک بین پنج و شش در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و به دستور شکّ چهار و پنج نشسته عمل نماید، یعنی بعد از نماز سجدۀ سهو به‌جا آورد.

مورد نهم: شک بین دو و سه و چهار

ج۱، مسئله ۱۶۱۵ . اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجدۀ دوّم، شک بین دو و سه و چهار نماید، باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و پس از آن، دو رکعت نماز احتیاط نشسته به‌جا آورد.

شایان ذکر است، چنانچه این شک در حال ایستاده یا در رکوع یا بعد از رکوع یا در سجدۀ اوّل یا بین دو سجده یا قبل از وارد شدن به سجدۀ دوّم پیش آید، نماز باطل است.

مورد دهم: شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده

ج۱، مسئله ۱۶۱۶ . اگر نمازگزار شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز به دستور شکّ دو و سه و چهار عمل نماید؛ یعنی دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و بعد، دو رکعت نماز احتیاط نشسته به‌جا آورد.

مورد یازدهم: شک بین سه و چهار و پنج در حال نشسته

ج۱، مسئله ۱۶۱۷ . اگر نمازگزار پس از وارد شدن به سجدۀ دوّم، شک بین سه و چهار و پنج نماید، باید به دستور شکّ سه و چهار و شکّ چهار و پنج عمل نماید، یعنی یک رکعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو رکعت نماز احتیاط نشسته به‌جا آورد، سپس سجدۀ سهو به‌جا آورد.

به‌طور کلّی، در هر موردی که نمازگزار پس از وارد شدن به سجدۀ دوّم شک کند بین چهار رکعت و کمتر از آن و زیادتر از آن، می‌تواند در وسعت وقت بنا را بر چهار بگذارد و وظیفۀ هر دو شک را انجام دهد، یعنی هم به جهت احتمال آنکه از چهار رکعت کمتر خوانده باشد، نماز احتیاط بخواند و هم به جهت احتمال آنکه بیش از چهار رکعت به‌جا آورده باشد، بعد از آن، سجدۀ سهو به‌جا آورد.

شایان ذکر است، چنانچه این شک در حال رکوع یا بعد از رکوع یا در سجده اوّل یا بین دو سجده، قبل از داخل شدن در سجدۀ دوّم پیش آید، نماز باطل است.

ج۱، مسئله ۱۶۱۸ . در شک‌های صحیحی که نمازگزار موظّف است از حالت ایستاده بنشیند، مثل شکّ چهار و پنج در حال ایستاده، احتیاط مستحب آن است که نمازگزار برای قیام بی‌جا سجدۀ سهو انجام دهد.

احکام دیگر شک‌های صحیح

ج۱، مسئله ۱۶۱۹ . اگر یکی از شک‌های صحیح برای انسان پیش آید، چنانچه وقت نماز تنگ باشد که نتواند نماز را از سر گیرد، نباید نماز را بشکند؛ بلکه لازم است به دستوری که ذکر شد عمل نماید؛

ولی اگر وقت نماز وسعت داشته باشد، می‌‌تواند نماز را بشکند و از سر بگیرد یا نماز را نشکسته و مطابق با دستور آن شک رفتار نماید.

ج۱، مسئله ۱۶۲۰ . کسی که نشسته نماز می‌خواند، اگر شکّی کند که باید برای آن یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بخواند، باید یک رکعت نشسته به‌جا آورد و اگر شکّی کند که باید برای آن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو رکعت نشسته به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۱۶۲۱ . کسی که وظیفه‌اش خواندن نماز نشسته است، اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد، باید به وظیفۀ کسی که نماز را ایستاده می‌خواند، عمل کند.

ج۱، مسئله ۱۶۲۲ . کسی که ایستاده نماز می‌خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن ناتوان شود، باید مثل کسی که نماز را نشسته می‌خواند که حکم آن در مسألۀ «۱۶۲۰» گفته شد، نماز احتیاط را به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۱۶۲۳ . اگر یکی از شک‌هایی که نماز احتیاط برای آنها واجب است، در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام کند و بخواهد اصل نماز را دوباره بخواند، احتیاط مستحب آن است که نماز احتیاط را بخواند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر نگیرد و اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می‌کند و بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را دوباره بخواند، نماز دوّمش هم بنابر احتیاط واجب، باطل است؛

ولی اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل می‌کند، مشغول خواندن مجدّد نماز شود، نماز دوّمش صحیح است (البتّه اگر وقت تنگ باشد، لازم است به دستور نماز احتیاط رفتار کند تا نمازش در وقت قرار بگیرد).

ج۱، مسئله ۱۶۲۴ . وقتی یکی از شک‌های باطل کننده برای انسان پیش آید و بداند که اگر به حالت بعدی منتقل شود برای او یقین یا اطمینان یا گمان پیدا می‌شود، در صورتی که شکّ باطل کنندۀ او در دو رکعت اوّل نماز باشد، جایز نیست با حالت شک، نماز را ادامه دهد؛ مثلاً اگر در حال رکوع شک کند که یک رکعت خوانده یا بیشتر و بداند که اگر سر از رکوع بردارد به یک طرف، یقین یا اطمینان یا گمان پیدا می‌کند، جایز نیست با این حال سر از رکوع بردارد؛

امّا در بقیّۀ شک‌های باطل کننده، می‌‌تواند نماز را ادامه دهد تا یقین یا اطمینان یا گمان برای او پیدا شود.

ج۱، مسئله ۱۶۲۵ . اگر شکّ فرد از بین برود و شکّ دیگری برایش پیش آید، مثلاً اوّل شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بعد شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، باید به دستور شک دوّم عمل نماید.

ج۱، مسئله ۱۶۲۶ . اگر انسان بعد از ایستادن یا در حال بلند شدن شک کند که دو سجده را به‌جا آورده یا نه و در همان موقع یکی از شک‌هایی که اگر بعد از سر گذاشتن بر مُهر در سجدۀ دوّم اتّفاق بیفتد صحیح می‌باشد، برای او پیش آید، مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، در صورتی که به دستور آن شک (دو و سه) عمل کند، نمازش صحیح است؛

ولی چنانچه موقعی که تشهّد می‌خواند علاوه بر شک در تعداد سجده‌ها یکی از آن شک‌ها اتّفاق بیفتد، اگر شکّ او بین دو و سه باشد نمازش باطل است و اگر بین دو و چهار یا دو و سه و چهار باشد، نمازش صحیح است و باید به دستور شک عمل کند.

ج۱، مسئله ۱۶۲۷ . اگر فرد قبل از آنکه مشغول خواندن تشهّد شود، یا پیش از شروع در بلند شدن، در رکعت‌‌هایی که تشهّد ندارد، شک کند که یک یا دو سجده را به‌جا آورده یا نه و در همان هنگام یکی از شک‌هایی که بعد از سر گذاشتن بر مُهر در سجدۀ دوّم صحیح است، برایش پیش آید، نماز وی باطل است.

ج۱، مسئله ۱۶۲۸ . اگر نمازگزار در اثنای نماز بداند در اجزای قبلی نماز مثلاً بین رکعت دوّم و سوّم شک نموده، در حالی که فعلاً مشغول خواندن رکعت بعد یا انجام عمل دیگر است، چنانچه مردّد ‌شود که شکّ مذکور قبل از وارد شدن به سجدۀ دوّم بوده که از شک‌های باطل محسوب می‌شود یا بعد از وارد شدن به سجدۀ دوّم بوده که از شک‌های صحیح محسوب می‌گردد، بنا می‌گذارد که شکّ او بعد از وارد شدن در سجدۀ دوّم پدید آمده که از اقسام شک‌های صحیح می‌باشد؛

این حکم، در صورتی که تردید مذکور بعد از اتمام نماز پیش آید نیز جاری است.

ج۱، مسئله ۱۶۲۹ . اگر هنگامی که انسان ایستاده قبل از رکوع بین سه و چهار، یا بین سه و چهار و پنج شک کند و یادش بیاید که یک یا دو سجده از رکعت پیش را به‌جا نیاورده، نمازش باطل است.

ج۱، مسئله ۱۶۳۰ . اگر فرد بعد از نماز بفهمد که در حال نماز، شکّی برای او پیش آمده ولی نداند از شک‌های باطل کننده یا صحیح بوده، باید نماز را دوباره بخواند و اگر بداند از شک‌های صحیح بوده ولی نداند کدام صورت آن بوده، جایز است نماز را دوباره بخواند، هرچند می‌‌تواند به دستور تمامی شک‌های صحیح پدید آمده عمل نماید و در این صورت، نیازی به دوباره خواندن نماز نیست (البتّه اگر وقت تنگ است، باید کاری که وقت کمتری می‌گیرد را انجام دهد).