[۱] [۲] [۳] [۴] [۵] [۶] [۷] [۸] [۹] [۱۰] [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴] [۱۵] [۱۶] [۱۷] [۱۸] [۱۹] [۲۰] [۲۱] [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] [۲۶] [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱] [۳۲] [۳۳] [۳۴] [۳۵] [۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵] [۴۶] [۴۷] [۴۸] [۴۹] [۵۰] [۵۱] [۵۲] [۵۳] [۵۴] [۵۵]
۱. نگاه و تماس بدنی
نگاه مرد به زن و دختر نامحرم
ج۴، مسئله ۱ . نگاه کردن مرد به مو و بدن زن بالغ نامحرم (غیر از صورت و دست‌ها از سر انگشتان تا مچ) حرام است، هرچند بدون شهوت و لذّت جنسی باشد و فرد مطمئن باشد که با نگاه کردن به حرام نمی‌افتد.[۱]
ج۴، مسئله ۲ . نگاه کردن به صورت و دست‌های زن از سر انگشتان تا مچ[۲] با چند شرط جایز است:
الف. با شهوت و لذّت جنسی – هرچند درجۀ خفیف احساس جنسی – همراه نباشد؛
ب. این ترس و خوف وجود نداشته باشد که فرد با نگاه کردن به حرام بیفتد؛[۳]
ج. صورت یا دست‌ها دارای زینت یا آرایشی که پوشش آن واجب است،[۴] نباشد؛
البتّه، احتیاط مستحب آن است که مرد – حتّی با وجود شرایط فوق نیز – به صورت یا دست‌های زن نگاه نکند.
ج۴، مسئله ۳ . نگاه کردن مرد به مو و بدن دختر نابالغ ممیّز[۵] با رعایت شرط (الف و ب) از مسألۀ قبل جایز است؛
البتّه، احتیاط مستحب آن است که مرد به اعضایی از بدن دختران نابالغ ممیّز که معمولاً آن قسمت‌ها را می‌پوشانند، نگاه نکند.
حکم مذکور، در مورد لمس بدن و مو ی وی نیز جاری می‌باشد. همچنین، احتیاط مستحب است که مرد، دختر نامحرمی که شش سال قمریش کامل شده را بغل نکند و روی پای خود نگذارد و او را نبوسد.
ج۴، مسئله ۴ . نگاه کردن به زنان کافر یا مسلمانی که به رعایت حجاب اهمیّتی نمی‌دهند و اگر کسی آنان را در این مورد نهی از منکر نماید اعتنا نمی‌کنند، با رعایت شرط (الف و ب) از مسألۀ «۲» جایز است؛
البتّه این حکم، فقط شامل قسمت‌هایی از بدن این زنان می‌شود که معمولاً آنها را نمی‌پوشانند؛ چه اینکه زینت داشته باشد یا نه.
ج۴، مسئله ۵ . نگاه کردن مرد به موی سر پیرزن و همین طور قسمت‌هایی مانند گوش و زیر گردن و ساعد دست وی، چنانچه آن پیرزن به سبب کهولت سنّ به‌طور معمول امیدی برای ازدواج وی وجود ندارد، با شرایطی که در مسألۀ «۱» بیان شد، جایز است.
ج۴، مسئله ۶ . نگاه کردن به داخل دهان زن با رعایت شرط (الف و ب) از مسألۀ«۲» اشکال ندارد؛
امّا نگاه کردن به سایر اعضاء داخلی بدن زن مانند معده، روده و کبد بنابر احتیاط واجب جایز نیست، هرچند بدون لذّت جنسی و ترس به گناه افتادن باشد.[۶]
نگاه زن به بدن مرد و پسر نامحرم
ج۴، مسئله ۷ . نگاه کردن زن به بدن مرد بالغ نامحرم چنانچه با شهوت و لذّت جنسی یا ترس مبتلا شدن به حرام باشد[۷] جایز نیست؛
در غیر این دو صورت، نگاه کردن به قسمت‌هایی از بدن مردان مانند – سر، دست‌ها، قدم و ساق پا – اشکال ندارد؛[۸] امّا نگاه کردن به سایر اعضای بدن مرد حتّی بدون لذّت و ترس مبتلا شدن به حرام، بنابر احتیاط لازم جایز نیست.[۹]
ج۴، مسئله ۸ . نگاه کردن زن به بدن پسر نابالغ ممیّز[۱۰] با رعایت شرط (الف و ب) از مسألۀ «۲» جایز است؛ این حکم در مورد لمس بدن وی نیز جاری می‌باشد.
نگاه مرد به مرد و زن محرم – نگاه زن به زن و مرد محرم
ج۴، مسئله ۹ . نگاه کردن مرد به بدن مردان دیگر یا زنانی که با وی محرمند و نیز نگاه کردن زن به بدن زنان دیگر یا مردانی که با وی محرمند[۱۱] با رعایت شرط (الف و ب) از مسألۀ «۲»جایز است.[۱۲]
نگاه به بچّۀ غیر ممیّز
ج۴، مسئله ۱۰ . نگاه کردن به بدن بچّۀ غیر ممیّز با رعایت شرط (الف و ب) مسألۀ «۲» اشکال ندارد.[۱۳]
نگاه به عورت و لمس آن
ج۴، مسئله ۱۱ . نگاه کردن به عورت فرد دیگر و لمس آن حرام است؛ چه همجنس باشد یا غیر همجنس، هرچند با وی محرم باشد، عاقل باشد یا دیوانه؛
البتّه، حرام بودن نگاه به عورت کافر همجنس و نیز عورت بچّۀ نابالغ ممیّز غیر مُراهِق بنابر احتیاط واجب می‌باشد؛ امّا نگاه به عورت بچّۀ ممیّز مُراهِق (کودکی که نزدیک به احتلام و در شرف بلوغ است) بنابر فتوی جایز نیست.
نگاه به عورت بچّۀ نابالغ غیر ممیّز (پسر یا دختر) و لمس آن جایز است.
شایان ذکر است، در تمام موارد، اگر نگاه کردن به عورت فرد دیگر یا لمس آن همراه با شهوت و لذّت جنسی یا ترس مبتلا شدن به حرام باشد، جایز نیست.
نگاه زن و شوهر و تماس بدنی آنها
ج۴، مسئله ۱۲ . نگاه کردن هر یک از زن و شوهر به بدن دیگری و لمس آن هرچند با قصد لذّت باشد جایز است.
ج۴، مسئله ۱۳ . نگاه کردن هر یک از زن و شوهر به بدن دیگری یا لمس آن بعد از وفات وی، بدون شهوت و لذّت جنسی جایز است، هرچند نگاه کردن به عورت در این فرض مکروه می‌باشد.
امّا اگر نگاه یا لمس با شهوت و لذّت جنسی همراه باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست.
نگاه در آینه
ج۴، مسئله ۱۴ . احکامی که برای نگاه کردن در مسائل قبل بیان شد، شامل نگاه از پشت شیشه یا نگاه در آینه یا آب صاف نیز می‌شود.
نگاه به عضو جدا شده از نامحرم
ج۴، مسئله ۱۵ . اگر عضوی که نگاه به آن حرام است، از بدن نامحرم جدا شود، چنانچه نگاه به آن عضو عرفاً نگاه به صاحب آن محسوب شود، حرام است؛ ولی در غیر این صورت، نگاه کردن به آن عضو (غیر از عورت) جایز است؛[۱۴]
البتّه، احتیاط مستحب است که انسان به هیچ عضوی – غیر دندان و ناخن – که از نامحرم جدا شده، نگاه نکند.
تماس بدنی زن و مرد نامحرم
ج۴، مسئله ۱۶ . دست دادن (مصافحه) با نامحرم جایز نیست، هرچند از خویشاوندان نزدیک انسان باشد.[۱۵]
ج۴، مسئله ۱۷ . لمس بدن نامحرم – حتّى لمس مو، صورت و دست – حرام است، هرچند همراه با شهوت و لذّت جنسی یا ترس مبتلا شدن به حرام نباشد؛[۱۶]
البتّه لمس با دستکش و مانند آن در صورتی که با شهوت و لذّت جنسی همراه نباشد و فرد ترس و خوف مبتلا شدن به گناه نداشته باشد و شامل مفسده‌ای که اجتناب از آن لازم است نباشد، جایز است.[۱۷]
اپیلاسیون
ج۴، مسئله ۱۸ . مراجعه به آرایشگر برای از بین بردن موهای زائد بدن (اپیلاسیون)، در صورتی که مستلزم عمل حرامی مانند نگاه یا لمس حرام باشد یا نوعاً و به‌طور معمول موجب مفسده گردد، جایز نیست.[۱۸]
نگاه به عکس یا فیلم[۱۹]
ج۴، مسئله ۱۹ . در مواردی که نگاه به مو یا بدن زن نامحرم حرام است، نگاه به عکس یا فیلم وی – چه پخش مستقیم و چه غیر مستقیم – چنانچه بدون شهوت و لذّت جنسی بوده و فرد ترس و خوف مبتلا شدن به گناه نداشته باشد، دو صورت دارد:
الف. نگاه کننده آن زن را می‌شناسد؛ نگاه به فیلم یا عکس وی بنابر احتیاط واجب جایز نیست.
ب. نگاه کننده آن زن را نمی‌شناسد؛ نگاه به فیلم یا عکس وی اشکال ندارد.[۲۰]
ج۴، مسئله ۲۰ . اگر عکس یا فیلم دختری که در حال حاضر به سنّ بلوغ رسیده، مربوط به زمان قبل از بلوغ وی باشد، دو صورت دارد:
الف. چهرۀ آن دختر طوری عوض شده که آن عکس یا فیلم با وضعیّت کنونی وی مطابقت نداشته باشد؛ در این صورت نگاه کردن مرد به آن عکس یا فیلم چنانچه بدون شهوت و لذّت جنسی بوده و فرد این ترس را نداشته باشد که با دیدن آن به گناه بیفتد، اشکال ندارد؛
ب. در غیر این صورت؛ حکم مسألۀ قبل در مورد آن جاری می‌شود.
ج۴، مسئله ۲۱ . نگاه کردن بانوان به عکس یا فیلم مرد نامحرم – چه اینکه به صورت پخش مستقیم باشد یا غیر مستقیم – در صورتی که اعضای بدن مرد در آن بیش از مقدار متعارف[۲۱] برهنه باشد مانند بعضی از تصاویر ورزشکاران یا مسابقات ورزشی یا برخی مجالس سینه زنی، بنابر احتیاط لازم جایز نیست.
ج۴، مسئله ۲۲ . نگاه به عکس و فیلم انسان، نگاه به نقاشی، مجسّمه، تصاویر کارتونی یا رایانه‌ای انسان در صورتی که با لذّت جنسی یا ترس به گناه افتادن همراه باشد جایز نیست.
ج۴، مسئله ۲۳ . نگاه به عکس یا فیلم مستهجن و برهنه، چنانچه با شهوت و لذّت جنسی همراه باشد یا اینکه فرد بترسد با نگاه کردن به گناه بیفتد، حرام است، بلکه بنابر احتیاط واجب در غیر این دو صورت نیز نگاه به آن جایز نیست.[۲۲]
ج۴، مسئله ۲۴ . نگاه کردن زن و شوهر به عکس یا فیلم یکدیگر جایز است، هرچند با قصد لذّت جنسی باشد.
همین طور، نگاه هر یک از زن و شوهر به عکس یا فیلم همسرش بعد از وفات وی بدون شهوت و لذّت جنسی جایز است؛ امّا نگاه کردن با شهوت و لذّت جنسی بنابر احتیاط واجب جایز نیست.
ج۴، مسئله ۲۵ . توزیع و نشر عکس و فیلم‌هایی که موجب ترویج فساد در جامعه می‌شود – مانند اینکه افراد با دیدن آنها مبتلا به گناه می‌شوند – حرام است، چه اینکه نگاه به آنها سبب نقص ایمان و سستی عقاید شود یا موجب فاسد شدن اخلاق و رفتار و بی‌بند و باری شده یا باعث روی آوردن به امور منافی عفّت و حیا یا سایر گناهان گردد.[۲۳]
ج۴، مسئله ۲۶ . تدوین و ساخت هر گونه فیلم یا سریالی که در آن ضوابط شرعی نادیده گرفته شود یا مفاسدی بر آن مترتّب گردد که اجتناب از آن لازم است، جایز نیست.
۲. احکام حجاب و پوشش
ج۴، مسئله ۲۷ . اصل حجاب و پوشش زن – که در قرآن کریم و روایات اهل بیت(علیهم السلام) بیان شده – از مسلّمات شریعـت محسوب گردیده و ضروری دین است و رعایت نکردن آن، گناه و معصیت محسوب می‌شود.
ج۴، مسئله ۲۸ . بهترین نوع پوشش و حجاب برای بانوان، چـادر مشـکی اسـت و شایسته است بانوان از آن به عنوان حجاب کامل و برتر، در برابر نامحرم استفاده نمایند، هرچند پوشش به مقدار واجب با لباس‌های دیگر محقّق شده باشد.
ج۴، مسئله ۲۹ . بر بانوان واجب است موهای سر[۲۴] و تمام بدن خود را (غیر از صورت و دست‌ها از مچ تا سر انگشتان)[۲۵] از مرد نامحرم بپوشانند؛
البتّه، برای آنکه فرد یقین یا اطمینان کند قسمت‌های واجب را پوشانده، باید مقداری از اطراف صورت و مقداری پایین‌تر از مچ‌ها را هم از نامحرم بپوشاند.
بنابراین پوشش موی سر، گوش، گلو، زیر چانه، دست (بازو، ساعد و مچ دست)، پا – حتّی محدودۀ پایین تر از مچ آن[۲۶] – از مرد نامحرم واجب است، و نیز استفاده از لباس‌هایی که موی سر یا اندام بدن را به مقدار مذکور در برابر نامحرم نمی‌پوشاند، کافی نیست.
ج۴، مسئله ۳۰ . بر زن لازم نیست صورت و دست‌های خود را از مچ[۲۷] تا سر انگشتان بپوشاند، مگر در سه مورد که پوشاندن آنها حتّی از مردان محرم واجب است:[۲۸]
الف. بترسد که نپوشاندن آن قسمت‌ها باعث شود خودش مبتلا به گناه گردد.[۲۹]
ب. قصد وی از نپوشاندن آن قسمت‌ها، مبتلا کردن بیننده به نگاه حرام باشد.
ج. نپوشاندن آن قسمت‌ها نوعاً و به‌طور معمول، موجب جلب توجّه دیگران و نگاه از روی لذّت دیگران به وی گردد.[۳۰]
ج۴، مسئله ۳۱ . حجاب و پوشش بانوان در برابر مرد نامحرم، علاوه بر آنکه باید مقدار واجب – که در مسائل «۲۹ و ۳۰» بیان شد – را بپوشاند، لازم است دارای ویژگی‌های ذیل باشد:
الف. «نازک و بدن نما» نباشد. بنابراین، پوشیدن لباس‌هایی مانند روسری، جوراب نازک که موها یا پوست بدن را نمی‌پوشاند و شَبَحی از آن نمایان است در حضور نامحرم کافی نیست؛
ب. «تنگ و چسبان» نباشد، طوری که معمولاً موجب جلب توجّه دیگران و نگاه از روی لذّت می‌شود. بنابراین، پوشیدن لباس‌هایی که حجم و برجستگی مَفاتن بدن[۳۱] زن را مشخّص می‌کند، جایز نیست؛
ج. «زینتی» نباشد. بنابراین، پوشیدن هر نوع لباس اعم از چادر، مانتو، شلوار، روسری، جوراب و مانند آن که به لحاظ رنگ یا کیفیّت دوخت یا ویژگی‌های دیگر عرفاً جنبۀ «زینتی» داشته باشد در برابر نامحرم جایز نیست.
ج۴، مسئله ۳۲ . بر بانوان واجب است آرایش و زینت خود را از نامحرم بپوشانند. بنابراین، اموری مانند موی مصنوعی و کلاه گیس، لاک ناخن، حنای دست، لنزهای رنگی چشم، بعضی از اقسام تاتو یا مژه یا ناخن مصنوعی، چنانچه عرفاً نوعی زینت محسوب شود، لازم است از نامحرم پوشانده شود؛
شایان ذکر است، از بین زینت‌ها، سرمه کشیدن، برداشتن ابرو، اصلاح صورت، حلقه و انگشتر دست و النگو و دستبند[۳۲] استثنا می‌شود که با رعایت سه شرط مذکور در مسألۀ «۳۰» پوشش آن واجب نیست، هرچند احتیاط مستحب است این زینت‌ها نیز از نامحرم پوشانده شود.
ج۴، مسئله ۳۳ . اگر پسر نابالغ ممیّز به حدّی رسیده که احتمال می‌رود نگاهش به بعضی از اعضای بدن زن نامحرم، موجب تحریک شهوت وی گردد، بر زن بنابر احتیاط، لازم است آن قسمت‌ها را بپوشاند.[۳۳]
ج۴، مسئله ۳۴ . پیرزنی که به سبب کهولت سنّ به‌طور معمول امیدی برای ازدواج او وجود ندارد، جایز است موی سر و قسمت‌هایی مانند گوش و زیر گردن و ساعد دست خود را نپوشاند؛
البتّه آشکار کردن آرایش و زینت – با توضیحی که در مسألۀ «۳۲» بیان شد – بر وی جایز نیست.
ج۴، مسئله ۳۵ . انسان واجب است عورت خود را از دیگران – حتّی افراد همجنس یا محارم – بپوشاند؛ از حکم مذکور زن و شوهر، و افراد غیر ممیّز استثنا می‌شوند.
ج۴، مسئله ۳۶ . بر زن واجب نیست بدن خود را – غیر از عورتین که حکم آن در مسألۀ قبل بیان شد – از زنان دیگر یا محارم خویش بپوشاند؛ مگر آنکه بترسد بر اثر نپوشاندن آن، مبتلا به گناه شود یا نوعی هتک حیثیّت وی محسوب شود یا نوعاً و به‌طور معمول موجب جلب توجّه دیگران و نگاه از روی لذّت افراد گردد؛[۳۴]
البتّه، نباید قصد وی از نپوشاندن این قسمت‌ها، مبتلا کردن بیننده به نگاه حرام باشد.
شایان ذکر است، ادب و شرف و حیا و وقار زن اقتضا می‌کند وی در حضور زنان دیگر و محارم خویش، از پوشش مناسب برخوردار باشد.
ج۴، مسئله ۳۷ . بر مرد واجب نیست بدن خود را – غیر از عورتین که حکم آن در مسألۀ«۳۵» بیان شد ـ در مقابل دیگران بپوشاند؛ مگر در مواردی که بترسد بر اثر نپوشاندن آن، مبتلا به گناه شود یا نوعی هتک حیثیّت وی محسوب شود یا نوعاً و به‌طور معمول موجب جلب توجّه دیگران و نگاه از روی لذّت افراد به وی گردد؛[۳۵]
البتّه، نباید قصد وی از نپوشاندن بدن خود در موارد فوق، مبتلا کردن بیننده به نگاه حرام باشد.
شایان ذکر است، ادب و شرف و حیا و وقار مرد اقتضا می‌کند در حضور دیگران از پوشش مناسب برخوردار باشد.
ج۴، مسئله ۳۸ . والدین موظّفند دختر را از کودکی به رعایت حجاب و پوشش و مسائل مربوط به معاشرت با نامحرم عادت دهند و چنانچه کوتاهی آنان در این امر باعث شود فرزندشان نسبت به نامحرم بی‌تفاوت شود و پس از رسیدن به سنّ تکلیف در رعایت حجاب و عفّت و برخورد با نامحرم سهل‌انگار گردد، شرعاً در پیشگاه الهی مسؤول می‌باشند.
موارد استثنا پیرامون احکام نگاه و پوشش و لمس
نگاه و پوشش در مورد زنی که انسان قصد ازدواج با او را دارد
ج۴، مسئله ۳۹ . مردی که تصمیم دارد با زنی ازدواج کند، جایز است با رعایت شرایط ذیل به اعضایی مانند صورت، موها، گردن، ساعد دست و ساق پای زن نگاه کند:[۳۶]
الف. با قصد لذّت جنسی نگاه نکند؛ البتّه در خصوص این مورد اگر بداند به‌طور ناخواسته لذّت حاصل می‌شود، اشکال ندارد.
ب. ترس و خوف مبتلا شدن به حرام – به سبب این نگاه کردن – نداشته باشد.
ج. در حال حاضر مانعی از ازدواج با وی نباشد، مثلاً زن شوهردار یا در عدّه نباشد یا خواهر وی همسر او نباشد.
د. قبل از نگاه کردن، نسبت به ویژگی‌های ظاهری او اطلاع کافی نداشته باشد. بنابراین، اگر – مثلاً – عکس یا فیلم وی را قبلاً دیده و مقصودش از نگاه کردن حاصل شده، حکم مذکور جاری نمی‌شود.
ه . احتمال عقلایی بدهد که او را به عنوان همسر انتخاب می‌کند.
و. بنابر احتیاط واجب، قصد ازدواج با خصوص وی را داشته باشد؛ نه اینکه به‌طور کلّی قصد ازدواج داشته و بخواهد با نگاه کردن، همسر مورد نظر خویش را انتخاب نماید.
ز. بنابر احتیاط واجب، نگاه وی در مورد زنی باشد که بخواهد با وی ازدواج دائم نماید یا اگر قصد ازدواج موقّت دارد، مدّت آن نسبةً طولانی باشد، طوری که به منزلۀ عقد دائم محسوب گردد.[۳۷]
ج۴، مسئله ۴۰ . با رعایت شرایط ذکر شده در مسألۀ قبل زن می‌تواند در صورت درخواست طرف مقابل، مواضع مذکور را نپوشاند؛
ولی باید از آرایش و ظاهر نمودن زینتی که پوشش آن از نامحرم واجب است، خودداری نماید.
نگاه و لمس و پوشش در شرایط ضرورت و اضطراری
ج۴، مسئله ۴۱ . حرام بودن نگاه و لمس، در مورارد اضطراری و ضرورت استثنا می‌شود. بنابراین، اگر فرد ناچار باشد مثلاً برای نجات دادن نامحرم از آتش‌سوزی یا غرق شدن، به بدن یا موی او نگاه کرده یا آن را لمس نماید، چنین نگاه و لمسی حرام نیست؛
البتّه، در نگاه و لمس لازم است فقط به مقدار ضرورت اکتفا شود، پس اگر ممکن است باید برای لمس بدن نامحرم از دستکش و مانند آن استفاده نماید.[۳۸]
۳. احکام سخن گفتن با نامحرم
ج۴، مسئله ۴۲ . صحبت کردن و گفتگوی زن و مرد با رعایت شرایط ذیل جایز است:
الف. با شهوت و لذّت جنسی – هرچند درجۀ خفیف احساس جنسى – همراه نباشد.
ب. این ترس و خوف وجود نداشته باشد که فرد با صحبت کردن مبتلا به گناه شود.[۳۹]
ج. همراه با مطالب عاشقانه یا نکات غیر اخلاقی و فساد انگیز نباشد.[۴۰]
د. زن صداى خود را طوری رقیق و نازک نکند که معمولاً برای شنونده تحریک کننده است.
شایان ذکر است، حکم مذکور شامل گفتگو با محارم نیز می‌باشد.
ج۴، مسئله ۴۳ . حکم مسألۀ قبل در مورد هر گونه صحبت یا ارتباط غیر حضوری با جنس مخالف مانند تماس تلفنی، نامه‌نگاری، ارتباط از طریق شبکه‌های اجتماعی، چت کردن، ارسال پیامک و ایمیل نیز می‌شود.
ج۴، مسئله ۴۴ . قرآن خواندن، مدّاحی، مرثیه خوانی، سخنرانی، خواندن سرود توسط بانوان در اماکنی که نامحرم صدای آنان را می‌شنود، چنانچه همراه با نازک کردن صدا باشد به‌گونه‌ای که معمولاً برای شنونده تحریک کننده است، جایز نیست؛
همین طور، اقدام به هر یک از امور مذکور چنانچه در معرض بروز مفسده نوعی[۴۱] گردد، جایز نیست.
شایان ذکر است، در این حکم فرقی بین خواندن به صورت دست جمعی یا فردی نمی‌باشد.
ج۴، مسئله ۴۵ . صحبت کردن بانوان در حضور افراد نامحرم در مجامع عمومی و غیر آن با رعایت شرایط ذکر شده در مسألۀ «۴۲» جایز است؛
البتّه، از مجموع دستورات دینی معلوم می‌شود که شرع مقدّس توصیه دارد بانوان تا حدّ امکان در صحبت و معاشرت با نامحرم به مقداری که عرفاً ضروری محسوب شود، اکتفا نمایند.
ج۴، مسئله ۴۶ . خنده، مزاح و شوخی با نامحرم در صورتی که همراه با لذّت و شهوت جنسی – هرچند درجۀ خفیف آن – یا ترس مبتلا شدن به حرام باشد، جایز نیست؛
در غیر این صورت نیز، چنانچه طوری باشد که در عرف افراد متدیّن نامناسب و ناشایست شمرده شود، بنابر احتیاط واجب جایز نیست.
۴. مسائل متفرّقه
ج۴، مسئله ۴۷ . پوشش و لباس انسان ارائه دهندۀ شخصیّت وی و نشانۀ عقل، فرهنگ، نوع تفکّر فرد و جایگاه او نزد عقلا می‌باشد و شایسته است جوان مؤمن پیرو اهل بیت(علیهم السلام) از پوشیدن لباسی که به جهت ضیق و تنگ بودن یا تصاویر و نوشته‌های موجود در آن یا سایر خصوصیّات، نامناسب است خودداری نماید؛ بلکه اگر چنین لباسی موجب تحریک شهوت و لذّت جنسی یا ترویج فساد یا فرقه‌های باطل گردد، پوشیدن آن‌جایز نیست.
ج۴، مسئله ۴۸ . پوشیدن لباسی که پارچه یا رنگ یا دوخت یا سایر خصوصیّات آن برای کسی که می‌خواهد آن را بپوشد معمول نیست، در صورتی که موجب هتک حیثیّت و خواری او باشد، حرام است.
ج۴، مسئله ۴۹ . مرد بنابر احتیاط واجب جایز نیست خود را به هیأت، زیّ و شمائل زن در آورد، همین طور زن بنابراحتیاط واجب جایز نیست خود را به هیأت، زیّ و شمائل مرد در آورد، هرچند این کار به‌طور موقّت و برای اجرای نمایش و مانند آن باشد؛
در غیر این صورت، استفاده از لباس و پوشش مردان برای زن و استفاده از لباس و پوشش زنان برای مرد حرام نیست.
ج۴، مسئله ۵۰ . بر بانوان لازم است علاوه بر رعایت وظیفۀ حجاب[۴۲] در مقابل نامحرم از انجام حرکات و رفتارهایی که موجب جلب توجّه نامحرم و مفاسد اجتماعی می‌شود و خلاف عفاف، حیا، متانت و شأن زن مسلمان محسوب می‌شود، مانند دوچرخه یا موتور سواری، هنر پیشگی در بعضی از فیلم‌ها و سریال‌ها پرهیز نمایند؛
به همین جهت، برخی از ورزش‌ها توسط بانوان هرچند در آنها شرایط حجاب رعایت شود، نباید در حضور نامحرم انجام گیرد.
ج۴، مسئله ۵۱ . زنی که از منزل خارج شده، در حالی که عطر زده و بوی آن به مشام نامحرم می‌رسد، در صورتی‌که این عمل نوعاً و به‌طور معمول موجب تحریک شهوت و به گناه افتادن مردان می‌گردد یا زن به همین قصد خود را معطّر کرده، جایز نیست.
ج۴، مسئله ۵۲ . پوشیدن کفشی که نوعی زینت برای زن محسوب می‌شود، برای بانوان در مقابل نامحرم جایز نیست.
همچنین، پوشیدن کفشی که به هنگام راه رفتن صدا ایجاد مى‌کند و موجب توجّه دیگران می‌گردد، اگر به انگیزه جلب نظر نامحرمان باشد یا نوعاً سبب بروز فتنه و فساد گردد جایز نیست و در غیر موارد مذکور اشکال ندارد.
ج۴، مسئله ۵۳ . اختلاط بین مردان و زنان به گونه‌ای که در کشورهای غیر اسلامی متعارف است و همین طور در بعضی از کشورهای اسلامی که احکام الهی مربوط به پوشش، حجاب، نگاه، تماس بدنی، کیفیّت صحبت زن با مرد نامحرم و… نادیده گرفته می‌شود، رواج دارد و جامعه را در معرض فساد و انحطاط اخلاقی و شیوع بی‌عفّتی قرار می‌دهد، جایز نیست.
ج۴، مسئله ۵۴ . تحصیل در رشته‌های حلال اشکال ندارد؛ ولی خودداری از اختلاط حرام بین زن و مرد و نیز رعایت حجاب اسلامی توسط بانوان در برابر نامحرم لازم است و اگر ادامۀ تحصیل همراه با اختلاط حرام بین زن و مرد بوده یا مفاسد دینی و اخلاقی در بر داشته باشد، باید ترک شود.
ج۴، مسئله ۵۵ . ماندن مرد و زن نامحرم در مکان خلوتی که کسی در آنجا نیست چنانچه احتمال مبتلا شدن به گناه وجود داشته باشد، حرام است، هرچند شخص دیگری نیز بتواند وارد شود؛ در غیر این صورت، اشکال ندارد.
[۲] . نگاه کردن به خود مچ جایز نیست.
[۳] . توضیح مطلب از این قرار است که گاهی نگاه کردن – هرچند بدون لذّت – باعث می‌شود انسان مرتکب گناهی شود؛ مثل اینکه پس از این نگاه وسوسه شده و مبتلا به نگاه حرامی همچون نگاه با لذّت به همان فرد یا فرد دیگر یا تصویر و مانند آن شود؛ در چنین مواردی که فرد می‌ترسد نگاه بدون لذّت وی، موجب امر حرامی مانند موارد مذکور شود – هرچند به این امر مطمئن نباشد – نباید نگاه کند.
[۴] . توضیح مواردی که پوشش آن واجب است، در مسألۀ «۳۲» ذکر می‌شود.
[۵] . حکم نگاه به عورت، در مسألۀ «۱۱» خواهد آمد.
[۶] . نگاه کردن از طریق دستگاه سونوگرافی و مانند آن، در صورتی که اعضای داخلی را به گونه‌ای نمایان نکند که عرفاً رؤیت اعضای مذکور بر آن صدق کند، اشکال ندارد.
[۷] . توضیح معنای ترس مبتلا شدن به حرام، در صفحۀ «۳۷»، پاورقی «۳» ذکر شد.
[۸] . معیار، قسمت‌هایی است که سیره و روش مردان در زمان معصومین(علیهم السلام) چنین بوده که خود را به پوشاندن آن قسمت‌ها ملتزم نمی‌دانسته‌اند.
[۹] . بنابراین، نگاه کردن زن به اعضایی مانند شکم، سینه، قسمت بالاتر از زانو و ران پای مرد اشکال دارد و به‌طور کلّی، معیار قسمت‌هایی که زن مجاز به نگاه کردن آن نیست از پاورقی قبل معلوم می شود.
[۱۰] . حکم نگاه به عورت، در مسألۀ «۱۱» خواهد آمد.
[۱۱] . توضیح افرادی که محرم انسان هستند در فصل «ازدواج»، مسائل «۷۳ و بعد از آن» ذکر می‌شود.
[۱۲] . حکم نگاه به عورت، در مسألۀ «۱۱» خواهد آمد.
[۱۳] . همان.
[۱۴] . با رعایت شرط (الف و ب) از مسألۀ «۲».
[۱۵] . چنانچه دست دادن با دستکش و مانند آن (حائل) باشد، حکم آن در مسألۀ بعد ذکر می‌شود.
[۱۶] . بنابراین، افراد هنگام مبادلۀ اشیای کوچک با نامحرم، باید مراقب تماس‌هاى بدنى باشند.
[۱۷] . حکم تماس بدنی فرد نابالغ ممیّز در مسائل قبل ذکر شد.
[۱۸] . بنابراین اپیلاسیون ناحیۀ عورت، در صورتی که مستلزم نگاه یا لمس عورت یا مفسدۀ نوعیّه باشد، هرچند توسط آرایشگر همجنس جایز نیست.
[۱۹] .حکم به نگاه نامحرم از طریق آینه یا آب صاف، در مسألهٔ«۱۴» ذکر شد.
[۲۰] . به استثنای مواردی که در مسائل «۲۲ و ۲۳» ذکر می‌شود.
[۲۱] . منظور از مقدار متعارف در مسألۀ «۷» ذکر شد.
[۲۲] . شایان ذکراست نگاه کردن به این موارد به انگیزۀ تقویت و تهییج قوای جنسی بین زوجین، عذر شرعی برای تجویز این امر محسوب نمی‌شود.
[۲۳] . برخی از مطالب مناسب در این زمینه در جلد دوّم، مسائل«۴۹۸ و ۴۹۹» ذکر شد.
[۲۴] . حتّی موهای قسمت جلوی سر.
[۲۵] . حکم پوشش صورت و دست‌ها تا مچ، در مسألۀ «۳۰» ذکر می‌شود.
[۲۶] . مثل موضع مسح پا در وضو، کف پا، پاشنۀ پا، قوزک پا؛ البتّه، پوشاندن قدم پا از مچ به پایین در حال نماز، چنانچه نامحرم حضور نداشته باشد واجب نیست، که توضیح آن در جلد اوّل، مسألۀ «۱۰۵۳» ذکر شد.
[۲۷] . البتّه، همان طور که در مسأله قبل بیان شد، پوشش خود مچ از نامحرم لازم است.
[۲۸] . حکم آرایش و زینت، در مسألۀ «۳۲» بیان می‌شود.
[۲۹] . مشابه آنچه در صفحۀ «۳۷»، پاورقی «۳» توضیح داده شد.
[۳۰] . به اصطلاح، موجب «فتنۀ نوعیّه» گردد.
[۳۱] . منظور، مواضعی است که معمولاً نگاه به آن موجب تحریک می‌شود.
[۳۲] . شایان ذکر است، هرچند پوشاندن النگو و دستبند از نامحرم با شرایط مذکور لازم نیست؛ ولی پوشش ساعد و مچ دست از نامحرم واجب است؛ این حکم (لزوم پوشش ساعد و مچ دست) در خصوص موضع زینت‌های مذکور بنابر احتیاط واجب است.
[۳۳] . البتّه، حکم باز گذاشتن صورت و دست‌ها از مچ تا سر انگشتان در برابر چنین فرد نابالغی از مسائل قبل فهمیده می‌شود.
[۳۴] . به اصطلاح، موجب «فتنۀ نوعیّه» گردد.
[۳۵] . همان.
[۳۶] . البتّه، چنانچه با یک بار نگاه کردن مقصودش حاصل نشد، تکرار نگاه جایز است.
[۳۷] . بنابراین، حکم مذکور در مسأله بنابر احتیاط واجب، شامل عقدهای موقّت کوتاه مدّت نمی‌شود.
[۳۸] . برخی از احکام مراجعه به پزشک، در فصل«مسائل پزشکی» ذکر می شود.
[۳۹] . توضیح بیشتر مطلب از این قرار است که گاهی صحبت با نامحرم – هرچند بدون لذّت باشد – باعث می‌شود انسان مرتکب گناهی گردد؛ مثل اینکه پس از این صحبت وسوسه شده و مبتلا به نگاه حرامی همچون نگاه یا گفتگوی با لذّت با همان فرد یا فرد دیگر و مانند آن شود؛ در چنین مواردی که فرد می‌ترسد سخن گفتن بدون لذّت وی، موجب امر حرامی مانند موارد مذکور شود – هرچند به این امر مطمئن نباشد – نباید صحبت کند.
[۴۰] . البتّه، تبادل مطالب عاشقانه چنانچه مفسده‌ای به دنبال نداشته باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست و اگر مفسده داشته باشد، بنابر فتوی حرام است.
[۴۱] . یعنی نوعاً و به‌طور معمول، موجب جلب توجّه دیگران و شنیدن همراه با لذّت و شهوت جنسی یا سایر امور حرام باشد.
[۴۲] . که توضیح شرایط آن، در مسائل «۲۹ تا ۳۲» ذکر شد.